Në kishën e hershme, kundërshtimet përkundrejt nderimit të martirëve dhe lipsaneve u kryen nga paganët dhe në vazhdim nga heretikët.
Përgjatë martirizimit të Shën Polikarpit, judenjtë donin të shkatërronin lipsanin e martirit se mos ndoshta, siç thoshnin të krishterët mos harronin të Kryqëzuarin dhe adhuronin martirin. Duket direkt se që në fillim hebrenjtë kishin konfuzion midis adhurimit të Krishtit dhe nderimit të Polikarpit, duke thenë se të krishterët do të braktisnin Krishtin, dhe do të adhuronin Polikarpin. Edhe paganët nga urrejtja dhe mania kundër të krishterëve, nuk linin asnjë rast duke sjellë pengesa në shfaqjet dhe nderimin e të krishterëve për martirët. Shkatërruan lipsanet dhe ndaluan të krishterët të vizitojnë varret e martirëve. Gjithashtu paganët i ironizonin të krishterët që nderonin lipsanet. Dimë se Julian Apostati tallte vizitat e të krishterëve në varret e martirëve. Krisostomi i Hirshëm na kujton këtë sjellje të paganëve për të mbështtetur besimtarët në dashurinë e tyre për martirët.
Sigurisht, përgjatë të falurit të lipsaneve të shenjta nga të krishterët bëheshin disa hiperbolizime, për të cilat kundërshtojnë vetë etërit e kishës. Shën Athanasi i Madh në jetën e Shën Andonit të Madh sillet kundër një zakoni që kishte mbizotëruar në Egjypt. Në këtë zakon besimtarët nuk i varrosnin trupat e matirëve por i mbështillnin me një pëlhurë dhe i ruanin në shtëpitë e tyre. Këtë zakon Shën Athanasi nuk e konsideron të shenjtë dhe të ligjshëm.
Si armiq kryesorë të lipsaneve të shenjta të martirëve, konsiderohen Eunomianët me në krye Eunomin, episkop arian (+ 394). Jeronimi e konsideron Eunomin lëvizës të të gjitha mendimeve që sillen kundër martirëve e lipsaneve të tyre. Ndërsa episkopi i Amasisë, Asteri kthehet kundër eunomianëve, të cilët përçmonin martirët, dhe lipsanet e shenjta të tyre. Përçmim ndaj lipsaneve të shenjta treguan dhe ata që ishin përreth Aetit. Gjithashtu, Efstathianët përçmonin mbledhjet e martirëve në të cilat kryhej liturgjia dhe kujtimi i tyre. Arianët dhe hereticë të tjerë i kundërviheshin martirëve dhe nderimit të tyre duke u ndikuar nga racionalizmi që mbizotëronte në gjirin e tyre dhe që karakterizonte mendimet e tyre kristologjike. Manihaistët dhe Paulikianët që erdhën nga ata kundërshtonin ikonat, të falurit ndaj tyre si dhe nderimit të lipsaneve. Paulikianët nuk nderonin profetët dhe shenjtorët e Dhiatës së Vjetër.
Të njëjtin qëndrim mbanin dhe kundrejt shenjtorëve të kishës. Flisnin kundër shenjtorëve duke thenë që nderi që u bëhet është i pavend, sepse gjoja përbën braktisje të adhurimit të Perëndisë së vetëm. Gjithashtu shprehen në mënyrë ironike për mrekullitë e shenjtorëve. Për më tepër, Paulikianët thonin as Hyjlindësja e as shenjtorët nuk do të shijojnë jetën e ardhshme. Të gjithë këta do të gjykohen se bënin gjoja largimin e demonëve.
Në perëndim, armiku kryesor i shenjtorëve dhe i lipsaneve të tyre ishte Vigjilanti i Tuluzit, i cili përçmonte puthjen e ikonave, shkuarjen e besimtarëve në varret e tyre dhe ndezjen e qirinjve. Të gjitha traditat e të krishterëve, Vigjilanti i cilësonte idololatrike. Etërit e kishës iu kundërvunë këtyre mendimeve duke bërë dallim midis lipsaneve të përbashkëta dhe të lipsaneve të shenjtorëve. Lipsanet e martirëve janë të nderuara, të panjollosura, mjete frymëmbajtëse të martirit. Herët u qartësua se tjetër është falja adhuruese për personin e Zotit dhe tjetër është shfaqja e dashurisë për nxënësit dhe imituesit e Krishtit. Sinodi i Gangas në kanonin e 20-të të tij anatemizoi ata që “ Përçmonin mbledhjet e martirëve në të cilat kryhej liturgjia dhe kujtimi i tyre”.
Rrezik serioz ishte dhe Ikonoklazma. Ikonoklastët akuzonin kishën se gjoja fuste në faljen e ikonave një traditë antibiblike që rezultonte në idhujtari. Kisha me mësimdhënien e etërve tregoi se tradita e ikonave dhe nderimi i lipsaneve të shenjta është i hershëm aq sa dhe porositë e Moisiut, ndërsa njëkohësisht rinovoi traditën me zhvillimin e teologjisë së ikonës.
Moisiu duke përçuar porositë e Perëndisë dhe duke ndaluar formimin e ngjashmërive dhe idhujve jepte njëkohësisht pothuajse të tjera drejtime për formimin e “objekteve”, d. m.th., arkën e dëshmisë brenda së cilës të vendoseshin pllakat e porosive, shkopi…etj. Të gjitha këto shembulltyra (ngjashmëri) përbëjnë ikona që synojnë në kujtimin e shumëllojshmërisë së dhuratave të Perëndisë për tek hebrenjtë, “ Ikona, pra, ishin.”- thotë Shën Joan Damaskini.” Për kujtim gjendeshin, jo si Perëndi, por shëmbylltyra të energjisë hyjnore”. E njëjta funksionon dhe për gurët që morën më vonë hebrenjtë nga rrëkeja e Jordanit.
Ndoshta nga sa na porositi Moisiu mund edhe të krijohet ndonjë kundërshtim. Ky kundërshtim hiqet me kërkimin e frymës së fshehur në fjalët e porosisë. “ Vëllezër, vërtet bini në kurth, mashtroheni”-thotë Joan Damaskini, “ Ata që, nuk njohin shkrimet deri në shkronja vdesin, ndërsa fryma jep jetë”. Me porositë ndaluese të Perëndisë duhej që populli të qëndronte besnik në adhurimin e një Perëndie. Për këtë, pas porosisë “Mos bëj idhuj!” shtohet “ Nuk ka Perëndi të tjera përveç meje, dhe mos i adhuroni ato!”
Në të kundët me krijimin e shëmbylltyrave, hebrenjtë nuk rrezikonin të përfundonin në idhujtari përderisa ata mbështetin besimin më shumë. Për besimtarët ikona jo vetëm që nuk përbën produkt idhujtarie, por mjet të forcimit të besimit. Shën Joan Damaskini thotë në mënyrë të përmbledhur se “ nuk është i ri zbulimi i ikonave dhe falja e tyre, por tradita e vjetër e kishës”.
Mundësia e ikonizimit real të Perëndisë me lendën rehabilitohet me heqjen e ndarjes së natyrave apo dallimit të natyrës së krijuar dhe Perëndisë së pakrijuar në personin e Jisu Krishtit. Krishti si Bir i Perëndisë dhe nga natyra ikonë e Perëndisë At qëndron i papërshkruar. Por si bir i njeriut mbart trup njerëzor i cili bëhet i përshkrueshëm.
Me ikonizimin e të gjitha ngjarjeve të jetës së Jisuit mbi tokë informohet besimtari me veprën e madhe që kreu Perëndia për shpëtimin e njerëzve. Në Dhiatën e Vjetër të ikonizuarat përbënin shëmbulltyra të bamirësisë të Perëndisë. Hebrenjtë kishin dobi të ikonizonin bamirësitë e Perëndisë. Në qoftë se ky ikonizim imponohej për hebrenjtë, shumë më tepër imponohet për ngjarjet e Dhiatës së Re. Ikonat shkruan triumfin e Krishtit për shpëtimin e njeriut. “Sinodiku” I Sin. të 7-të Ek. Thotë si vijon: “ Tek ikonat shohim pësimet e Zotit për ne, Kryqin, Varrin dhe Hadhin e vdekur dhe të hidhëruar…”.
Për Ikonoklastët ishte skandali i lëndës. Të ndikuar nga Docetistët, Manikianët dhe Paulikianët kërkonin adhurimin shpirtëror. Kjo tezë përbën mohimin e personit që përbëhet nga trup dhe shpirt, përmbajtje shpirtërore materiale. Ikonizimi i Krishtit për orthodhoksët shpreh dogmën orthodhokse përkundrejt Nestorianizmit, Monofisitizmit dhe të Apolinarizmit që e pranonin të mangët natyrën njerëzore. Përgjatë ikonoklazmës kisha vuri re dyshimin e realitetit të mishërimit dhe të gjithë Ekonomisë Hyjnore. Ikona e Krishtit përbën dëshmi dhe shpallje të së vërtetës së mishërimit. Me kriteret e kristologjisë së Nestorit dhe të Monofisitizmit, nuk mund të kuptojmë ikonën e Krishtit sepse Nestorianët ikonizojnë vetëm natyrën njerëzorë të Krishtit, ndërsa Monofisitët ikonizojnë dhe i ngatërrojnë që të dy natyrat. Gjithashtu, mohimi i përshkrimit të ikonës së Krishtit vetëkupton Docetizmin. Ikona, pra, nuk përbën shpikje të zografëve, por shprehje të dogmës dhe të moralit të kishës. Ikonografit i takon nderi i pikturimit, por kuptimi i ikonës u përket Etërve.
Ikona e Hyjlindëses në kishën orthodhokse nuk kultivohet e pavarur nga dogma e mishërimit siç dhe mësimdhënia përreth Hyjlindëses (Perëndilindëses). Orthodhoksia nuk zhvilloi Mariologji të vecantë, por pa personin e Virgjëreshës gjithmonë të lidhur me dogmën kristologjike. Ikona e Hyjlindëses merr karakter dogmatik përderisa tregon dhe vërteton mishërimin e Fjalës së Perëndisë. Kështu pra, ikonizimi i shenjtorëve ve në dukje “ Pjesëtarët e lavdëruar të trupit mistik të Perëndinjeriut Krisht”. Ikonat e shenjtorëve tregojnë dhe përjetimin e jetës së Krishtit tek personat e ikonizuar, për këtë shenjtorët janë të pranishëm në ikonat e tyre përderisa mbretërojnë bashkë me Krishtin përjetë. Ekzistenca e shenjtorëve dhe ikonizimi i tyre se kisha nuk është thjesht një organizëm apo një sinagogë, por realiteti i ri, “Krijesa e re”.
Theksuam rendësinë sotiriologjike të ikonizimit të ngjarjeve që referohen në veprën e Krishtit. Thirrja e të krishterëve nga Perëndia është të bëhen “ të ngjashëm me ikonën e Perëndisë” (Rom.8,29).
Me lindjen tonë natyrale “veshëm ikonën prej balte” që nuk pushon së qëni ikona e Krijuesit. Me rilindjen tone shpirtërore ftohemi të “veshim dhe ikonën e Qiellorit” (1 Kor. 15,49), d.m.th., të përbëjmë modelin e Krishtit. Fenomeni i të bërit të ri kryhet brenda në Kishë. Shenjtët që përbëjnë ushtrinë e zgjedhur të Krishtit dhe që kanë imituar Krishtin në pësimet e tyre, lavdërohen me Atë dhe njëkohësisht ndërmjetojnë tek Zoti për ribërjen dhe shenjtërimin e njerëzve.
Ndërsa përgjatë fazes së pare të ikonoklazmës (726-780) u dallua Shën Joan Damaskini (813-843) si mbështetës të ikonave të shenjta u dalluan dhe vëllezërit Studitë, Theodhori dhe Josifi. Ky i fundit ishte dhe Kryepiskop i Selanikut në kohën e Niqiforit dhe Leonit të 5-të.
Josifi duke përballuar ikonoklastët e kohës së tij shpalos temat e mëposhtme: 1. Faljen e lipsaneve dhe ndërmjetimin e shenjtorëve 2. Dobinë morale 3. Themelon teologjikisht nderin që u përket ikonave
Josifi duke u bazuar teologjikisht në Shkrimet e Shenjta për ndërmjetimet e shenjtorëve në lidhje me nderin e dhënë në ikonat dhe në lipsanet e tyre i bën thirrje veprimit kishtar dhe traditës dhe më në veçanti veprimit të besimtarëve që nderojnë Shën Dhimitrin. Ata që erdhën për të nderuar Shën Dhimitrin thoshte në një engomio për shenjtin kanë përshkruar për shumë ditë një rrugë të gjatë, lane shtëpitë e tyre, fëmijët, prindërit, punët. Ardhja e shumë njerëzve përbënte dëshmi të besimit të të krishterëve në ndërmjetimet e martirit. Besimtarët me ndërmjetimet e shenjtorëve marrin nga Perëndia “ energjitë e Hirit Hyjnor”.
Ndërmjetimi i shenjtorëve ka si kriter jetën e pastër. Pastërtia e brendshme është kombinim i besimit në mishërimin e Fjalës, i Cili u shfaq si njeri në mes të njerëzve, pati uri, pati etje, i erdhi keq, pranoi rrahje dhe fshikëllima. Krishti pësoi tallje, përqeshje, goditje dhe një vdekje të turpshme. Të gjitha këto I tregojmë me ikonat e shenjta. Hyjnorja do të përsëriste dhe Josifi është e papërshkrueshme dhe e pakuptueshme, por tregon “mishërimin, Fjalën e bërë njeri” për shpëtimin. Ikonoklastët që nuk pranojnë të ikonizohen këto ngjarje, është si të mohojnë ngjarjet shpëtimtare të besimit. Shenjtorët dhe martirët e kishës që imituan Krishtin janë të denjë për nderim. Nuk nguroi kryepiskopi Josif ta karakterizonte heretik dhe mohues të pësimeve të Krishtit dhe të ekonomisë së mishëruar të tij edhe vetë perandorin që nuk pranonte nderimin e ikonave dhe nderimin e lipsaneve të shenjta.
Shenjtorët e hyjnizuar gjenden pranë Zotit përjetësisht. Hyjnizimi në mësimdhënien orthodhokse nuk referohet vetëm tek shpirti, por dhe në të gjithë trupin. Hiri që banon tek shenjtorët shtrihet dhe në lipsanet e shenjta të tij. Le të shohim çfarë na thotë Shën Simeon Teologu i Ri: “Shpirti i cili u denjësua të bëhet pjesëtar i Hirit Hyjnor, përderisa u shenjtërua, sipas nevojës vazhdon të shenjtërojë të gjithë trupin, duke u gjendur në të gjithë pjesët e tij. Për këtë dhe Hiri i Shpirtit të Shenjtë, përderisa familjarizon shpirtin, në të njëjtën mënyrë familjarizon edhe trupin e tij. Por deri kur shpirti gjendet bashkë me trupin, Shpirti i Tërëshenjtë nuk shndërron në lavdinë e tij përgjithësisht gjithë trupin sepse shpirti ka nevojë të tregojë dëshirën e tij deri në fund të kësaj jete në qoftë se vazhdon siç duhet me këtë hir të Shpirtit të Shenjtë. Po kur të vijë fundi dhe të ndahet shpirti nga trupi, atëherë kur të mbarojë garën dhe të fitojë shpirti dhe të ikë nga trupi me kurorën e pavdekësisë përderisa mbaroi përfundimisht gara e tij, atëherë them, Hiri i Shpirtit të Shenjtë familjarizohet dhe shenjtëron përgjithësisht të gjithë trupin e atij shpirti dhe nëpërmjet këtij kockat e zhveshura në mënyrë që lipsanet e shenjtorëve të bëhen burim shërimesh për çdo sëmundje. Sepse kur shpirti gjendet bashkë me të gjithë Hyjninë, merr hir të hyjshëm dhe bëhet dhe ai Perëndi sipas hirit.
Trupi mbetet i vetëm pa shpirtin, vetëm me të hyjshmen dhe shfaq tek njerëzit energjitë hyjnore dhe mrekullitë, sepse atëherë shpirti nuk është e mundur të ketë në energjitë e tij ndonjë pengesë nga lidhja që kishte me trupin, meqënëse është i ndarë prej tij, as trupi përsëri për shkak të shpirtit nuk rëndohet nga ndonjë nevojë trupore si uria, etja apo diçka të ngjashme. Por, përderisa këto të dyja, shpirti dhe trupi, u çliruan nga çdo nevojë dhe ngacmim që kishin nga ajo lidhje midis tyre, prandaj vepron Hiri i Shenjtë dhe tek njëri dhe tek tjetri pa ndonjë pengesë, si të bëheshin krejt të Perëndisë dhe shpirti dhe trupi të cilat i familjarizon Hyjnia nëpërmjet Mbretërisë së Tij siç ishin në këtë jetë kur ishin bashkë që të dy.
Në kohën e ngjalljes së të vdekurve merr edhe trupi paprishjen, të cilën e dhuroi Perëndia tek shpirti , i cili u shenjtërua.
Kisha orthodhokse edhe në kohën pasbizantine duke besuar se ruante traditën kishtare refuzonte çdo neoterizëm që vinte në kundërshtim me shkronjën dhe frymën e traditës. Si antitradicionale e konsideronte Kisha refuzimin e thirrjes së shenjtorëve nga Protestantët. Vërtetësia e Kishës orthodhokse gjatë kësaj periudhe mbështetet në bazën teologjike përgjatë periudhës ikonoklaste dhe sidomos me pikepamjet e Shën Joan Damaskinit. Në kundërpërgjigjet ndaj anglikanëve referohet si më poshtë: “ Zografisja (pikturimi) është historia e heshtur, siç dhe historia është zografisje e goditur “.
Sipas Kishës orthodhokse “ Shoqëria e shenjtorëve” do të thotë jo vetëm shoqëria me të krishterët e gjallë dhe të fjetur, por dhe me shenjtorë, dhe veçanërisht me Virgjëreshën e lavdëruar. Këtë të vërtetë e deklaronin dhe përfaqësuesit e Kishës Orthodhokse për heterodoksët me të cilët Kisha jonë ka dialog. Përveç Këshillit të Edinburgut të vitit 1937 përfaqësuesit orthodhoksë me deklarimin e tyre që vendosën në asamblenë e përgjithshme të Këshillit Botëror të Kishave në Evanston më 1954 mbi temën kryesore të Kongresit “ Krishti është shpresa e botës”, theksuan se shpresa jonë themelohet në besimin kristian dhe shtuan “ Kjo mbështetet në bindjen se Zoti interesohet personalisht për jetën njerëzore dhe për historinë njerëzore”. Gjithashtu duke folur për termin “ Shoqëria e shenjtorëve’ theksuan se “ Kisha është shoqëria e madhe e shenjtorëve. Ne që jetojmë dhe garojmë mbi tokë në shoqëri me renë e lavdëruar të martirëve, e zbuluar përgjatë shekujve duke u fuqizuar nga ndërmjetimet e Hyjlindëses dhe të shenjtorëve, të bashkuar kështu në adhurimin e shpëtimtarit tonë Krisht”.
Perktheu: Thoma Shkira
